نویسندگان: کریستینا وروسی[۱] و کریس آلن[۲]
 

دسترس‌ناپذیر، محافظت‌شده و فراموش‌شده 

قانونی که اجازه ساخت مسجد رسمی آتن را می‌داد نیم‌دهه بعد در سال ۲۰۰۶ به تصویب رسید. با اینکه دولت با تأمین بودجه ساخت مسجد و سپس، نظارت بر آن موافقت کرده بود (قانون ۳۵۱۲، ۲۰۰۶)، قانون مربوطه یک دهه دیگر هم منفعل ماند. پس از دو اصلاحیه دیگر در این قانون، سرانجام در سال ۲۰۱۶، تفاهم‌نامه‌ای حقوقی میان دولت و کنسرسیومی از چهار شرکت خصوصی امضا شد (وزارت امور خارجه آمریکا، ۲۰۱۷). اندکی بعد نیکولاوس میکالولیاکوس[۱] – رهبر حزب سیاسی نئونازی راست افراطی فجر طلایی[۲] – پارلمان و سیاست‌مدارانش را به‌عنوان «خائن» به یونان، شهروندان، فرهنگ و مذهب آن محکوم کرد (وروسی و آلن، ۲۰۲۱). میکالولیاکوس به‌کمک همان بستر تاریخی،  مسجد جدید را هم‌ردیف ظلم حکومت عثمانی قرار داد. او با توصیف مسجد آتن به‌عنوان «معبد بردگی» افزود:

«مسجدی در سایه آکروپولیس؛ آیا داریم به دوران اشغال توسط ترک‌ها بازمی‌گردیم؟ چون پارتنون[۳] هم یک مسجد بود. نمی‌توان انکار کرد که آن‌ها [مسلمانان] می‌خواهند که آن دوباره به مسجد تبدیل شود ... مهاجران غیرقانونی در سرزمین ما مهارناپذیرند» (اسپید، ۲۰۱۹).

            بیشتر انفعال در دهه پیش از تصویب این قانون را می‌توان به افزایش جنجال‌های احزاب و جنبش‌های سیاسی راست ملی‌گرا و توده‌گرا نسبت داد. در سطح مردم عادی، این مسئله به اعتراضات در محل پیشنهادی مسجد راه یافت. در یکی از اعتراضات حزب جبهه ملی[۴] در سال ۲۰۱۳، طرفداران پرچم یونان را به اهتزاز درآورده و شعار می‌دادند «ما اسلام نمی‌خواهیم، یونان و ارتدکس می‌خواهیم» (۲۰۱۳). معترضان با این تصور که دگربودگی اسلام و مسلمانان می‌تواند جای هویت یونانی و ارتدکس را بگیرد، جزواتی را در محکومیت اسلام توزیع کردند، روی ساختمان‌های مجاور شعارهای ضداسلامی نوشتند و به حصارهای اطراف صلیب وصل کردند. در یکی از اعتراضات حزب فجر طلایی در سال ۲۰۱۶، معترضان که یونیفرم‌های نظامی پوشیده بودند، در محل موردنظر یک کلیسای ارتدکس موقت بر پا کردند (کیتسانتونیس[۵]، ۲۰۱۶). در همان سال، در اعتراضی که پیروان ارتدکس تقویم کهن[۶] ترتیب دادند، شعارهایی ضداسلامی سر داده شد که بیانگر پیوند میان «تهاجم اسلام» و «صهیونیسم بین‌الملل» بود: «در برابر طرح‌های صهیونیست‌های یهودی ایستادگی کنید که می‌خواهند شما مرید امپراتوری جهانی ضدمسیح باشید» (وزارت امور خارجه آمریکا، ۲۰۱۸). به‌تازگی، در سال ۲۰۱۸، نماینده پارلمان ایلیا پاناگیوتاروس[۷] از حزب فجر طلایی ، اظهار داشت که «به یاری خدا ... این مسجد پایان خوشی نخواهد داشت» (۲۰۱۸).

احزاب و جنبش‌های سیاسی راست ملی‌گرا و توده‌گرا که در سطح سازمانی هم فعال بودند، گفتمان‌های پارلمانی اسلام‌هراسانه‌ای را که مستلزم «ایستادگی» و «حمایت» بودند به‌صراحت آشکار ساختند. در حالی که معروف بود که حامیان مردمی حزب فجر طلایی در پس مجموعه‌ای از حملات خشونت‌آمیز علیه مهاجران، پناهندگان و عبادتگاه‌های غیرارتدکس هستند، نمایندگان جدید آن از مشروعیت سیاسی‌ای که به‌تازگی به دست آورده بود برای حملات دائمی به مسلمانان و متهم‌کردن همیشگی اسلام سود می‌بردند. نمایندگان آن در عین حال که به قانون ساخت مسجد رأی مخالف می‌دادند، سخنرانی‌های نفرت‌انگیز هم ایراد می‌کردند. با توجه به محاکمه چند عضو برجسته و رهبر آن از سال ۲۰۱۵ به‌اتهام مشارکت در سازمان‌های جنایی - که سرانجام در سال ۲۰۱۹ در فرجام‌خواهی شکست خوردند – برخی از حامیان آن به حزب سیاسی راست افراطی فراملی‌گرای راهکار یونانی[۸] (تلفظ یونانی: اِلینیکی لیسی) تغییر موضع دادند. آن در راستای تکرار موفقیت پارلمانی پیشینیان خود در انتخابات‌های سراسری، علیه آنچه که نمایندگانش تهدید حاصل از «اسلام افراطی» و مسلمانان می‌نامند موضع خصمانه آشکاری اتخاذ کرده است، مسلمانی که به‌ روش‌های گوناگون «نیروهای جهادی»، «دشمنان ملت» و «فاشیست‌های مسلمان» خوانده می‌شوند، که این مورد آخر نوواژه گفتمانی رایجی در میان حزب راست اروپاست (کوندنانی[۹]، ۲۰۰۸؛ بلومفیلد[۱۰]، ۲۰۱۱؛ فلورس[۱۱]، ۲۰۱۲).  این موضوع با مخالفت شدید علیه مسجد پیوند خورده است، مخالفتی که دولت را به خیانت و تسلیم حاکمیت کشور متهم می‌سازد. در سطح پارلمانی، گفتمان‌های مشابهی نیز از احزاب راست توده‌گرای [۱۲]LAOS (هشدار مردمی ارتدکس[۱۳]) و [۱۴]ANEL (یونانیان مستقل[۱۵]) نشئت گرفته است. آن‌ها نیز، همچون حزب فجر طلایی، ساخت مسجد را محکوم کرده‌ و در عین حال، در هر فرصتی به قانون مربوطه رأی مخالف می‌دهند.

در حالی که به‌واسطه رشد و برتری احزاب راست توده‌گرا و ملی‌گرا کار میدانی دوم از اولی متمایز می‌شود، گفتمان‌های مخالفت­ورزی تا حد زیادی ثابت مانده‌اند و تمرکز آن‌ها بر اسلامی‌سازی، تهدید تروریستی و دگربودگی قومی و ملی است. این مسئله در بررسی پنج روزنامه سراسری «معتبر» توسط تریاندافیلیدو[۱۶] و گروپاس (۲۰۰۹) تأیید شد. این مطالعه، در رابطه با مسجد، توضیح می‌داد که چگونه افراط‌گرایی و تروریسم خشونت‌آمیز اسلامی با اشاراتی به ترکیه، دیگریِ تعیین‌ناپذیر و «دشمن دیرین» یونان درآمیخته بود. به‌همین ترتیب، ساکلاریو (۲۰۱۷b) در تحلیل جلسات پارلمان یونان که بین این دو نوبت کار میدانی برگزار شده بود، گفتمان‌هایی در زمینه تهدید هویت ملی به‌واسطه چندفرهنگی و مهاجرت، جنایت و تروریسم اسلامی و پیوند با ترکیه یافت که در مباحث پیرامون مسجد تکرار می‌شدند. در عین حال، مطالعات ساکلاریو نشان می‌دهد که گفتمان‌هایی از این دست به‌هیچ‌وجه درحوزه فعالیت حزب راست توده‌گرا و ملی‌گرا نبود. با این همه، علی‌رغم اینکه مسلمانان آتن تابعیت یا قومیت ترک نداشتند (تریاندافیلیدو، ۲۰۱۰)، تنش‌های سیاسی و نظامی طولانی‌مدت و مداوم میان یونان و ترکیه که به زمان اشغالگری عثمانی بازمی‌گردد رایج، و در مقاطع زمانی بسیاری، مهم‌ترین بخش مذاکرات پارلمانی در خصوص مسجد بودند.

صدوبیست‌ونه سال پس از طرح نخستین لایحه مربوط به ساخت عبادتگاه اسلامی رسمی در پارلمان یونان، در نهایت در ژوئن ۲۰۱۹، مسجدی رسمی افتتاح شد. چند روز پس از پایان رمضان و عید فطر مراسمی با حضور روزنامه‌نگاران، مقامات دولت و اعضای «هیئت مدیره مسجد اسلامی آتن[۱۷]» که همگی از سوی وزارت آموزش و امور مذهبی منصوب شده بودند در مسجد جدید برگزار شد. در راستای گفتمان‌های مخالفت­ورزی تکرارشونده، کاستاس یاوروگلو[۱۸] - وزیر وقت آموزش‌ و امور مذهبی - مسجد را «عبادتگاهی شریف برای مسلمانان اعم از شهروند، مهاجر و بازدیدکننده» خواند (۲۰۱۹a). وزیر اعلام کرد که مسجد تا سپتامبر ۲۰۱۹ به‌طور کامل فعال نمی‌شود، با این حال، محمد زکی[۱۹] - امام‌جماعت مراکشی مسجد که منصوب دولت بود - اظهار داشت که « از مردم یونان بابت اینکه ما را به‌عنوان شهروندان مسلمان یونان پذیرفتند و از دولت بابت اینکه به ما کمک کرد تا به این مکان دست یابیم سپاسگزارم» (۲۰۱۹a). به‌همین ترتیب، درست دو ماه پیش، عشیر حیدر[۲۰] - عضو هیئت مدیره - در مصاحبه‌ای عمومی، پیش از آنکه مسجد جدید را «مکه آتن» بنامد، بابت «این هدیه که از دولت یونان دریافت کرده بودند» قدردانی کرد (زهاریس[۲۱]، ۲۰۱۹).

سرانجام، مسجد در محله وتانیکوس[۲۲] آتن در حومه غربی مرکز شهر واقع شد. این محل که پایگاه سابق نیروی دریایی است دارای فضایی به‌مساحت ۱۰۰۰ مترمربع، محوطه چمن، درختچه‌های نوکاشته، زمین بازی کودکان و فواره‌ای است که فعلاً کار نمی‌کند. این ساختمان که با ظرفیت خود پذیرای حدود ۳۰۰ مرد و ۵۰ زن نمازگزار است، ظاهری مستطیلی‌شکل با کمترین تزئینات دارد که فاقد هرگونه مشخصه خارجی‌ای است که معرف مسجد باشد، نه گنبد و گلدسته‌ای دارد و نه بلندگویی برای پخش اذان. در بازدید از محل طی کار میدانی در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ دیده شد که مسجد و محیط اطراف آن به‌واسطه دیوارهای بلند برافراشته تا حد زیادی از نظر پنهان است، دیوارهایی که بیشتر آن‌ها به‌شدت مجهز به سیم‌خاردار هستند. دروازه‌های فلزی خاکستری قفل‌شده‌ای که دسترسی به مسجد از طریق آن کنترل می‌شود، بیشتر حس یک سنگر را القا می‌کند تا یک عبادتگاه. چون هیچ نشانی وجود ندارد که ثابت کند چه چیزی در پس آن دروازه‌های قفل‌شده و دیوارهای بلند قرار دارد، سخت است بفهمیم که نمازگزاران احتمالی چگونه برای دسترسی به مسجد وارد این محل می‌شوند و آن‌هایی که قصد بازدید از این مکان را دارند چگونه می‌فهمند که به مقصد موردنظر خود رسیده‌اند.

اغلب افرادی که از محل بازدید می‌کنند، چندان جذب آن نمی‌شوند. به‌گفته نعیم الغندور[۲۳] - رئیس انجمن مسلمانان یونان[۲۴] - «این مسجد شبیه یک دکه است» (زهاریس، ۲۰۱۹). او در یک مصاحبه رادیویی گفت: «این مسجدی است که سال‌ها درباره آن شنیدیم؟»، پیش از آنکه اضافه کند: «... گِله‌ای نداریم، من فقط حس تلخ‌کامی دارم» (۲۰۱۹b). آنا استامو[۲۵]، یونانی مسلمان‌شده‌ و مدیر بازاریابی و روابط عمومی انجمن مسلمانان یونان، به‌نحوی مشابه ابراز ناامیدی کرد:

«نداشتن گلدسته نمونه‌ای گویا از نحوه تحقیر مسجد است، درست مانند تحقیر خود ما [مسلمانان]. گلدسته نمادی اسلامی است، نه ترکی. این مسجد می تواند با معیارهای اروپایی ساخته شود یا معماری سنتی یونان را تداعی کند، درست مانند همه مساجد دیگری که در کشورهای مربوطه وجود دارند» (زهاریس، ۲۰۱۹)

            تقریباً هیچ‌یک از آتنی‌های مسلمانی که در کار میدانی موردمصاحبه قرار گرفتند در آن زمان امکان بازدید از مسجد را نداشتند، اما وقتی آن را دیدند، اغلب چندان علاقه‌ای به آنچه که دیده بودند پیدا نکردند. همان طور که یکی از زنان مسلمان گفت: «دو بار به مسجد وتانیکوس رفتم و نگاهی به آن انداختم. بسیار خوب، مشکلی نیست. اما شباهتی به مسجد ندارد».

در همان محل، روبه‌روی مسجد که تا حد زیادی «نهان» است، ساختمانی قرار دارد که به‌مراتب، بیشتر فوران تقابل و نفرتش «آشکار»  است. در سمت چپ دروازه‌های قفل‌شده مسجد ساختمان متروکه قدیمی‌ای وجود دارد که روی آن مجموعه وسیعی از دیوارنوشته‌هایی دیده می‌شود که تداعی‌کننده بسیاری از گفتمان‌های مخالفتی است که در کارمیدانی سال ۲۰۰۱ مشهودند. در ارتباط با ارتدکس، پیام‌هایی آشکار است از جمله «عیسی مسیح زنده می‌شود»، «با این نشان پیروز خواهی شد[۲۶]» و «عیسی مسیح پیروز است». پیامی دیگر به‌وضوح می‌گوید «یا مرگ یا ارتدکس». دیوارنوشته دیگری می‌گفت «اسلام را متوقف کنید» که بازتابی از گفتمان‌هایی است که پس از حادثه یازده سپتامبر به وجود آمد. همچنین برای اشاره به برتری و اهمیت تاریخ و فرهنگ یونان، یک واژه خاص به‌کرّات و با خط بد نوشته شده است: «یونان». همچنین، این ساختمان متروکه پوشیده از نمادهای گوناگون مسیحیت و نقاشی صلیب‌هایی به‌رنگ سیاه است که بسیاری از آن نوشته‌ها را با نماد بازگو می‌کنند. همین طور، یک صلیب چوبی به میله‌های فلزی‌ای که پنجره‌های ساختمان را می‌پوشانند متصل است. ساختمان‌های مجاور دیگری که در خیابان اصلی منتهی به مسجد قرار دارند نیز تخریب شده‌اند؛ دیوارنوشته‌ها که اکنون دیگر تا حد زیادی رنگشان رفته است زینت دیوارها شده‌اند و آشکارا و پیوسته مخالفت‌های شدید با این مسجد را یادآوری می‌کنند. مسجد را از خیابان تقریباً نمی‌توان دید و رهگذرانی که از آن بی‌اطلاع هستند بر این باورند که بعید است مردم آن را همان «عبادتگاه شریف» ببینند که پیش‌تر به آن اشاره شد یا آن را گواه این بدانند که مسلمانان و دین اسلام سرانجام «پذیرفته» شدند.

در تلاش مجدد برای بازدید از مسجد طی کار میدانی در ژانویه ۲۰۲۰، چهار پلیس مسلح که از محل حفاظت می‌کردند مانع دسترسی به مسجد شدند. آن‌ها گفتند که از احتمال بازشدن مسجد برای عموم مردم یا زمان بازشدن احتمالی آن اطلاعی ندارند. از گفتگو با آن‌ها دریافتیم که تنها راه دسترسی به ساختمان مسجد وزارت آموزش و امور مذهبی است. توصیه آن مأموران درخواست مستقیم از وزاتخانه بود. آن‌ها توضیح دادند که برای اینکه اجازه ورود به محل را بدهند باید مجوز اداری رسمی کسب و به آن‌ها ارائه شود. آن‌ها گفتند که این ضرورتی همیشگی است، و این نشان می‌دهد که نیروهای امنیتی بیست‌وچهار ساعت شبانه‌روز و هفت‌روز هفته در دروازه‌های فلزی مسجد  مستقرند. سخنگوی وزارتخانه پیش از این ادعا کرده بود که «ساختمان مسجد آماده است» و فقط باید کارهای «لازم» در اطراف مسجد صورت گیرد (اسپید، ۲۰۱۹)، اما واضح بود که واقعیت تا حدی متفاوت است. صرف‌نظر از اینکه آیا آن کارهای «لازم» صورت گرفت یا خیر، در زمان بازدید ما، مسجد به‌هیچ‌وجه به‌طور کامل آماده بهره‌برداری نبود.

یافته‌های حاصل از مصاحبه با مسلمانان آتن بیانگر بروز بی‌اعتمادی و بی‌علاقگی گسترده در رابطه با مسجد است. همان طور که شخصی اظهار داشت:

«آن‌قدر به‌دفعات درباره این مسجد شنیده‌ام که باورنمی کنم هرگز به اتمام برسد. معتقدم که پیش از اتمام آن خواهیم مُرد و هیچ‌یک از ما آن‌قدر زندگی نمی‌کند که شاهد مسجدی [دایر] در یونان باشد. [وقتی سیاست‌مدارن می‌گویند] کار تقریباً تمام است، حرفشان را باور نمی‌کنم. کار تمام نمی‌شود. آن‌ها اجازه نمی‌دهند کار تمام شود.»

            از نظر بسیاری از افراد، مسجد باید وجودی غایی اما کاملاً دست‌نیافتنی باشد و البته همچنان هم این‌گونه است: نماد پذیرش از سوی ملتی که تاریخ، فرهنگ و مذهب آن رابطه‌ای دیرین با اسلام و مسلمانان دارد. یکی از پاسخ‌دهندگان توضیح داد: «شاید آن‌ها حقوقی را که باید، به ما اعطا کنند، اما تا هنگامی که حرف [مسجد] در میان است، هنوز کاری انجام نشده است». دیگری افزود: «به‌سبب ترکیه است که یونان نمی‌خواهد در اینجا مسجدی وجود داشته باشد. آن‌ها مسجد نمی‌خواهند. به‌سبب ترکیه است که آن را نمی‌خواهند.» در همین راستا، بیشتر مسلمانان آتن که در کار میدانی با آن‌ها مصاحبه شد، آشکارا ابراز سرخوردگی می‌کردند. با اینکه وجود ساختار فیزیکی واضح است و به مخاطبان خارجی گفته‌اند که آتن مسجد رسمی دارد، بسیاری از افراد صداقت دولت یونان و این ایده را موردتردید قرار می‌دهند که مسجد قابل‌استفاده و اساساً به روی همگان باز است.

در رابطه با مساجد موقت که بیشتر مسلمانان آتن همچنان از آن‌ها استفاده می‌کردند دیدگاه‌های مشابهی وجود داشت. مسجد رسمی از زمان حادثه یازده سپتامبر به‌عنوان احتمالاُ «مخفیگاه تروریست‌ها» مسئله‌ساز شده بود و برخی می‌ترسند که از این مسجد برای توجیه تعطیلی احتمالی مساجد موقت استفاده شود. یوانو[۲۷] (۲۰۱۹) با این ادعا که افتتاح مسجد رسمی بی‌تردید موجب تسریع در سقوط آن‌ها خواهد شد، این نگرانی‌ها را تأیید کرد. او در راستای یافته‌های حاصل از کار میدانی مبنی بر اینکه وزارت آموزش، تحقیقات و ادیان تنها بعضی از مساجد موقت را به رسمیت می‌شناسد، نشان می‌دهد که شاید فقط شش تا از آن‌ها باقی بمانند. مسجد رسمی در حال حاضر باز است و با تمام ظرفیت خود فعالیت می‌کند، با این حال، بسته‌شدن همیشگی تقریباً همه مساجد موقت به این معناست که اکثریت مسلمانان آتن دیگر عبادتگاهی ندارند. اینکه مسجد رسمی در عمل این پتانسیل را دارد که عبادت را برای مسلمانان آتن از قبل هم دشوارتر کند، به یک میزان غیرقابل‌دفاع و غیرقابل‌توضیح بوده و کاملاً با روایت رسمی دولت متفاوت است.